Epipactis atrorubens

(Hoffm.) Besser 1809. Prim. Fl. Galiciae Austriac. 2: 220.
Albero tassonomico:
Nome Italiano:
Elleborina rossa
Etimologia:
In latino 'rosso scuro', in riferimento al colore dei fiori.
Basionimo:

Serapias latifolia [infrasp.unranked] atrorubens Hoffm. 1804. Deutschl. Fl., Jahrgang 4 (Hoffm.): 182. 

Sinonimi:

Homotypic Names:
Serapias atrorubens (Hoffm.) Bernh. 1806
Epipactis latifolia var. atrorubens (Hoffm.) Gray 1822
Helleborine atrorubens (Hoffm.) Druce 1905
Heterotypic Synonyms:
Epipactis helleborine var. rubiginosa Crantz 1769
Epipactis helleborine var. viridans Crantz 1769
Epipactis latifolia var. viridans Crantz 1769
Serapias latifolia O.F. Müll. in G.C. Oeder & auct. suc. (eds.) 1780, nom. illeg.
Serapias latifolia var. atrorubens Hoffm. 1802
Epipactis atropurpurea Raf. 1810
Epipactis latifolia var. atropurpurea Hartm. 1820
Serapias sylvestris Murray ex Steud. 1821, pro syn.
Epipactis latifolia var. rubiginosa (Crantz) Gaudin 1829
Epipactis latifolia Less. 1834, nom. illeg.
Epipactis latifolia subsp. atrorubens (Hoffm.) Schübl. & G. Martens 1834
Epipactis media Fr. 1839
Epipactis macropodia Peterm. 1841
Epipactis rubiginosa (Crantz) Gaudin ex W.D.J. Koch 1844
Epipactis latifolia subvar. lutescens Coss. & Germ. 1845
Epipactis latifolia var. minor Neilr. 1859
Epipactis latifolia var. viridans (Crantz) Asch. 1864
Epipactis rubiginosa lusus viridiflora Sanio 1881
Epipactis atrorubens var. media (Fr.) Nyman 1882
Epipactis microphylla Sieber ex Nyman 1882, not validly publ.
Epipactis latifolia f. viridans (Crantz) Dichtl 1883
Epipactis viridans (Crantz) Beck 1890
Limodorum rubiginosum (Crantz) Kuntze 189
Epipactis atropurpurea f. pallens Beckh. 1893
Epipactis rubiginosa f. latifolia Tocl 1900
Helleborine media (Fr.) Druce 1905
Epipactis rubiginosa var. orbicularis Zapal. 1906
Helleborine atropurpurea (Raf.) Schinz & Thell. 1908
Epipactis atropurpurea var. leviconica Engenst. 1912
Epipactis atropurpurea subvar. lutescens (Coss. & Germ.) Rouy in G. Rouy & J. Foucaud 1912
Epipactis atropurpurea subvar. virescens Rouy in G. Rouy & J. Foucaud 1912
Epipactis atrorubens var. stenopetala W. Zimm. 1912
Amesia atropurpurea (Raf.) A. Nelson & J.F. Macbr. 1913
Helleborine rubiginosa (Crantz) Samp. 1913
Helleborine viridans (Crantz) Samp. 1913
Helleborine atropurpurea var. dilatata Graber 1924
Amesia rubiginosa (Crantz) Mousley 1926
Helleborine atropurpurea f. alternifolia G. Froel. ex Soó 1927
Helleborine atropurpurea f. borbasii Soó 1927
Helleborine atropurpurea f. latifolia (Tocl) Soó, 1927
Helleborine atropurpurea f. leviconica (Engenst.) Soó 1927
Helleborine atropurpurea lusus lutescens (Coss. & Germ.) Soó 1927
Helleborine atropurpurea f. orbicularis (Zapal.) Soó 1927
Helleborine atropurpurea lusus pallens (Beckh.) Soó 1927
Helleborine atropurpurea f. radnensis Soó 1927
Helleborine atropurpurea f. suboppositifolia G. Froel. ex Soó 1927
Helleborine atropurpurea lusus viridiflora (Sanio) Soó 1927
Epipactis atrorubens subvar. albiflora E.G. Camus in E.G. Camus & A.A. Camus 1929
Epipactis atrorubens subvar. borbasii (Soó) E.G. Camus in E.G. Camus & A.A. Camus 1929
Epipactis atrorubens subvar. lutescens (Coss. & Germ.) E.G. Camus in E.G. Camus & A.A. Camus 1929
Epipactis atrorubens subvar. radnensis (Soó) E.G. Camus in E.G. Camus & A.A. Camus 1929
Epipactis atrorubens subvar. suboppositifolia (G. Froel. ex Soó) E.G. Camus in E.G. Camus & A.A. Camus 1929
Epipactis atrorubens subvar. viridiflora (Sanio) E.G. Camus in E.G. Camus & A.A. Camus 1929, nom. illeg.
Epipactis cruenta Bertero ex Vignolo 1932
Epipactis atrorubens f. pallens (Beckh.) Hyl. 1945
Epipactis atrorubens var. dilatata (Graber) Verm. 1949
Epipactis helleborine subsp. viridans (Crantz) O. Schwarz 1949
Epipactis atropurpurea var. longibracteata Bordz. 1950
Epipactis atropurpurea var. majoriflora Bordz. 1950
Epipactis atrorubens f. angustifolia Snarskis 1963
Epipactis atrorubens subsp. borbasii Soó in Z. Kárpáti 1968
Epipactis atrorubens f. latifolia (Tocl) Soó 1969
Epipactis atrorubens f. longibracteata (Bordz.) Soó 1969
Epipactis atrorubens f. majoriflora (Bordz.) Soó 1969
Epipactis atrorubens f. orbicularis (Zapal.) Soó 1969
Epipactis atrorubens subsp. triploidea Gelbr. & G. Hamel 1987
Epipactis subclausa Robatsch 1988
Epipactis thessala B. Baumann & H. Baumann 1988
Epipactis danubialis Robatsch & Rydlo 1989
Epipactis atrorubens f. sirneensis Neirynck 1995
Epipactis spiridonovii Devillers-Tersch. & Devillers 1995
Epipactis atrorubens subsp. danubialis (Robatsch & Rydlo) Ciocârlan & R. Rösler 2004
Epipactis atrorubens subsp. spiridonovii (Devillers-Tersch. & Devillers) Kreutz 2004
Epipactis atrorubens subsp. subclausa (Robatsch) Kreutz 2004
Epipactis atrorubens var. triploidea (Gelbr. & G. Hamel) Kreutz 2004
Epipactis atrorubens var. atrata A. Waldner & Webernd. 2005
Epipactis persica subsp. danubialis (Robatsch & Rydlo) Kreutz 2007
Epipactis atrorubens var. macedonica Kreutz, Tsiftsis & Antonop. 2009
Epipactis atrorubens var. bicolor B. Yorke 2020

Descrizione

Pianta raramente cespitosa, alta 20-60(80) cm, con scapo robusto, eretto, verde-grigiastro con sfumature rossastre, con base glabra e violacea, in alto con fitta peluria grigiastra; 5-11 foglie da ovate a ovato-lanceolate, acute, in genere distiche, orizzontali o leggermente ascendenti, a margine ondulato, le inferiori spesso con sfumature porporine, 4-12 × 1-5 cm); brattee inferiori più lunghe del fiore. Infiorescenza sublassa e subunilaterale, con 7-50(60) fiori allogami di taglia media, suborizzontali, rosso-porporini o violacei, talora a colori più tenui, campanulati, odorosi di vaniglia. Tepali ovati (5-10 × 2,5-4,5 mm), acuti, carenati, roseo-porporini, esternamente pubescenti. Labello con giunzione ipo-epichilo a V stretta; ipochilo cupoliforme, lungo 4-6 mm, nettarifero, rosso-brunastro; epichilo cordiforme (2,5-4 × 4-5 mm), rosso violaceo, a margine sfrangiato, con callosità basali di forma cordata e vistosamente rilevate e increspate; colonna corta e tozza; antera sessile; clinandrio sviluppato; viscidio efficace; pollinii compatti; stigma quadrangolare; ovario pubescente, grigio-rossastro; pedicello arcuato, dello stesso colore dell’ovario. Impollinata soprattutto da bombi.
Numero cromosomico: 2n = 40.

⬆︎ In copertina fiori di Epipactis atrorubens. By © Thomas Bruschi (GIROS), S.Martino di Castrozza (Trentino) VIII.2016.

Protologo di Wilibald Swibert Joseph Gottlieb von Besser 1809:

⬆︎from Google Play Libri URL:https://books.google.it/books?id=KZWIb7HwZUC&printsec=frontcover&hl=it&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage
&q&f=falsehttps://books.google.it/booksid=KZWIb7HwZUC&printsec=frontcover&hl=it&source=
gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

⬆︎ by H. Correvon, Album des Orchidées de l’Europe…, 1899: pl. 11.
Public Domain, Wikimedia Commons URL: https://commons.wikimedia.org/wiki File:Album_des_orchidées_de_l%27Europe_centrale_et_septentrionale_(Pl._XI)_(6012446846).jpg?uselang=it

Osservazioni

Specie di riferimento per le Atrorubentes (‘groupe E. atrorubens’ per Delforge), con fiore strutturato per l'allogamia. 
Abbastanza inconfondibile per i fiori rosso-violacei, anche se l'intensità di colore può variare. A parte queste e altre leggere differenze tra gli individui (anche nella forma o nella disposizione delle foglie), i caratteri morfologici sono piuttosto stabili, e le molte varianti descritte hanno comunque scarso valore tassonomico. 

fiore intero
particolare fiore

Habitat

In Italia vive soprattutto nelle aree collinari-montane, rara o assente nelle zone a clima più decisamente mediterraneo. Preferisce suoli calcarei in posizioni soleggiate ma anche di mezz'ombra. Tendenzialmente mesoxerofila, il suo optimum si colloca nelle fasce suboceaniche e submediterranee.

distribuzione

Euroasiatica; diffusa soprattutto nell'Europa centro-orientale fino al Caucaso e alla Siberia occidentale, a ovest fino alla Spagna, a nord fino alla Scandinavia settentrionale; in Italia è segnalata solo nella parte continentale, all'estremo Sud solo nei versanti calabri e lucani del Pollino.

⬆︎Areale europeo di Epipactis atrorubens. After © GRIEBL & PRESSER , 2021: Orchideen Europas: 45.




AL, AO, AP, AT, AV, BL, BN, BG, BO, BZ, BS, CB, CE, CH, CO, CS, CN, FR, GE, GO, IM, IS, AQ, LC, LU, MC, MS, MO, NA, NO, PD, PR, PV, PG, PU, PE, PC, PT, PN, PZ, RC, RE, RI, RM, SA, SV, SO, TE, TO, TN, TV, TS, UD, VA, VE, VB, VC, VR, VV, VI, VT

Distribuzione altimetrica

Fioritura

Dalla metà di Giugno alla metà di Agosto.

  • Gennaio
  • Febbraio
  • Marzo
  • Aprile
  • Maggio
  • Giugno
  • Luglio
  • Agosto
  • Settembre
  • Ottobre
  • Novembre
  • Dicembre